مقررات ملی درب ضد حریق؛ راهنمای جامع

در صنعت ساختمان مدرن، ایمنی و حفاظت در برابر حریق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. درب‌های ضد حریق، صرفاً یک الزام قانونی نیستند، بلکه یکی از حیاتی‌ترین اجزای سیستم حفاظت غیرعامل (Passive Fire Protection) در ساختمان‌ها به شمار می‌روند. نقش اصلی این درب‌ها، محدود کردن و تقسیم‌بندی آتش و دود (Compartmentalization) است. این اقدام حیاتی، زمان طلایی برای تخلیه امن ساکنین و همچنین فراهم آوردن دسترسی ایمن برای نیروهای آتش‌نشانی را تأمین می‌کند. حوادث تلخی همچون آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو به وضوح نشان داد که بی‌توجهی به این اصول چگونه می‌تواند به فجایع جبران‌ناپذیر منجر شود.

این راهنما یک نقشه راه کامل برای درک مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق است. ما از مبانی قانونی یعنی «مبحث سوم مقررات ملی ساختمان» شروع می‌کنیم، سپس به «ضوابط اجرایی و تکمیلی سازمان آتش‌نشانی» که در عمل ملاک صدور مجوز است، می‌پردازیم. در ادامه، به بررسی «مشخصات فنی کامل درب‌ها»، «محل نصب درب ضد حریق»، «جهت صحیح باز شدن درب ضد حریق» و در نهایت، نگاهی به «استانداردهای بین‌المللی» خواهیم داشت تا تصویری ۳۶۰ درجه از این موضوع ارائه دهیم.

اهمیت و الزامات قانونی درب ضد حریق: چرا باید این مقررات را جدی بگیریم؟

درک دلایل اصلی و پشتوانه قانونی این مقررات، اولین گام برای اجرای صحیح آن‌هاست. این موضوع فراتر از یک توصیه ایمنی بوده و یک الزام حقوقی به شمار می‌رود.

هدف اصلی یک درب ضد حریق طبق مقررات ساختمانی، ایجاد «compartmentalization» یا تقسیم‌بندی فضایی ساختمان است. این به معنای جلوگیری از گسترش آتش، دود و گازهای سمی از یک بخش به بخش‌های دیگر است. این کار دو هدف کلیدی را دنبال می‌کند: اول، ایجاد یک مسیر خروج ایمن (Egress Path) برای فرار ساکنین و دوم، فراهم کردن دسترسی ایمن برای نیروهای امدادی جهت اطفاء حریق.

عدم رعایت مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق می‌تواند منجر به عدم صدور «پایان کار» توسط شهرداری، جریمه‌های سنگین و در صورت بروز حادثه، مسئولیت حقوقی و کیفری برای سازنده، مهندس ناظر و مالک شود.

در ایران دو مرجع اصلی و مکمل بر استفاده از درب‌های ضد حریق حاکم هستند:

• مبحث سوم مقررات ملی ساختمان: این سند، چارچوب کلی و اصول پایه حفاظت ساختمان‌ها در برابر حریق را در سطح ملی تعیین می‌کند.
• ضوابط سازمان آتش‌نشانی: این ضوابط که توسط سازمان‌های آتش‌نشانی محلی (مانند تهران) ابلاغ می‌شود، جزئیات اجرایی، فنی و بسیار دقیقی را مشخص می‌کند که در عمل، ملاک اصلی بازرسی و تأیید نهایی پروژه است.

باید تأکید کرد که برای دریافت تأییدیه، رعایت الزامات هر دو مرجع ضروری است. در واقع، ضوابط آتش‌نشانی، نسخه اجرایی و اغلب سخت‌گیرانه‌تر مبحث سوم ملی است. برای مثال، در حالی که مبحث سوم اصول کلی را بیان می‌کند، ضوابط آتش‌نشانی تهران به صراحت مقاومت ۹۰ دقیقه‌ای و استفاده از تولیدکنندگان حاضر در «وندور لیست» را الزامی می‌کند.

تشریح کامل «مبحث سوم مقررات ملی ساختمان» برای درب‌های ضد حریق

آشنایی با تعاریف و الزامات درب ضد حریق در مقررات ملی ساختمان، پایه‌ی درک این حوزه است. مبحث سوم، تعاریف دقیقی برای انواع درب‌های مورد استفاده در مسیرهای خروج ارائه می‌دهد:

• درب حریق (Fire Door): بر اساس بند 3-1-1-38، به دری گفته می‌شود که در «آزمایش حریق استاندارد» مقاومت لازم را در برابر آتش نشان داده باشد.
• درب خود بسته‌شو (Self-closing): طبق بند 3-1-1-34، این درب به صورت عادی بسته است و پس از هر بار باز شدن، توسط یک مکانیزم مکانیکی (مانند جک آرام‌بند) به طور خودکار بسته می‌شود. این درب‌ها هرگز نباید در حالت باز رها شوند.
• درب خودکار بسته‌شو (Automatically-closing): این درب طبق بند 3-1-1-36، می‌تواند در حالت عادی باز بماند، اما در هنگام بروز حریق (با دریافت سیگنال از سیستم اعلام حریق) به طور خودکار بسته می‌شود.

بر اساس بند 3-1-4-2 مبحث سوم، درب‌های واقع در «راه خروج» باید دارای شرایط زیر باشند:

• عرض: حداقل عرض مفید آن‌ها باید ۸۰ سانتیمتر باشد.
• جهت باز شدن: در دوربندهای خروج (مانند پلکان) و فضاهای پرخطر، باید در جهت مسیر خروج باز شوند. این موضوع یکی از اصول کلیدی در
  جهت باز شدن درب ضد حریق است.
• یراق‌آلات: باید به آسانی و فوریت از سمت داخل و بدون نیاز به کلید یا مهارت خاصی باز شوند.
• سطح کف: سطح کف در دو طرف درب باید هم‌تراز باشد.

همچنین، طبق بند 3-1-9-3، تمام درب‌های حریق خود بسته‌شو باید دارای علامتی با عبارت «در حریق – بسته نگه دارید» باشند. درک این اصول، اولین قدم در پایبندی به مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق است.

ضوابط تکمیلی و اجرایی سازمان آتش‌نشانی: نکات کلیدی که باید بدانید

برای گرفتن تأییدیه نهایی، رعایت قوانین عملی و اجرایی سازمان آتش‌نشانی ضروری است. این ضوابط اغلب دقیق‌تر و سخت‌گیرانه‌تر از کلیات مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق هستند.

• حداقل درجه مقاومت: طبق ضوابط جدید آتش‌نشانی تهران (از سال 1400 به بعد)، تمام درب‌های ضد حریق در ساختمان‌های نوساز باید دارای حداقل ۹۰ دقیقه مقاومت در برابر حریق باشند.
• «وندور لیست» (Vendor List): این فهرست شامل شرکت‌های تولیدکننده درب ضد حریق است که محصولاتشان توسط سازمان آتش‌نشانی و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی (BHRC) آزمایش و تأیید شده است. خرید درب از شرکتی که در این لیست قرار ندارد، به معنای عدم امکان دریافت تأییدیه نهایی است.
• الزامات یراق‌آلات: تمام یراق‌آلات، شامل دستگیره آنتی‌پنیک (Anti-panic)، جک آرام‌بند، لولاها و نوار دودبند، باید به صورت مجزا دارای تأییدیه آتش‌نشانی باشند. استفاده از یراق‌آلات تأیید نشده حتی روی یک درب تأیید شده، منجر به رد شدن کل مجموعه می‌شود. این گذار از اصول کلی مبحث سوم (که می‌گوید درب باید به آسانی باز شود) به یک الزام تجویزی و مشخص (که می‌گوید باید از دستگیره آنتی‌پنیک تأیید شده استفاده شود) است.
• مدارک مورد نیاز برای تأییدیه: معمولاً مدارکی مانند گواهی اصالت کالا، تأییدیه آتش‌نشانی برای درب و تمام یراق‌آلات، «گواهی نصب و اجرا» توسط نصاب مجاز، و «فرم تقبل مسئولیت محضری» از شرکت تولیدکننده مورد نیاز است.

مشخصات فنی درب ضد حریق استاندارد: راهنمای کامل انتخاب

انتخاب درب مناسب نیازمند درک مشخصات فنی آن است.

درجه‌بندی مقاومت حریق (Fire Rating): از 20 دقیقه تا 180 دقیقه

این عدد نشان‌دهنده مدت زمانی (به دقیقه) است که یک مجموعه کامل درب (شامل چارچوب و یراق‌آلات) می‌تواند در شرایط آزمایش استاندارد، در برابر شعله و حرارت مقاومت کرده و از عبور آتش جلوگیری کند. یک قانون کلی وجود دارد: رتبه مقاومت درب معمولاً درصدی از رتبه مقاومت دیوار اطراف خود است. برای مثال، یک دیوار با مقاومت ۲ ساعت، به دربی با مقاومت ۹۰ دقیقه نیاز دارد. کاربرد این رتبه‌بندی‌ها که بر اساس استانداردهای بین‌المللی تعریف شده، به شرح زیر است:

آناتومی درب ضد حریق: مواد سازنده و اجزای داخلی

رایج‌ترین انواع درب‌های ضد حریق شامل درب‌های فولادی و درب‌های با روکش چوب و هسته مقاوم به حریق هستند. ساختار یک درب ضد حریق فولادی استاندارد شامل دو لایه ورق فولادی است که فضای مابین آن‌ها با یک ماده عایق پر می‌شود. در ایران، رایج‌ترین ماده هسته، پشم سنگ (Rockwool) با چگالی بالا است که هم عایق حرارت و هم عایق صدا است.

استفاده از شیشه (Vision Panel) در این درب‌ها مجاز است اما با محدودیت‌های سختگیرانه. شیشه مورد استفاده باید خود دارای گواهی مقاومت در برابر حریق باشد و ابعاد آن بر اساس رتبه کلی درب محدود می‌شود.

ابعاد استاندارد و سفارشی درب ضد حریق (تک لنگه و دو لنگه)

ابعاد معمولاً بر اساس اندازه «داخل به داخل ساب‌فریم» یا «فریم انتظار» بیان می‌شود. ابعاد استاندارد که در مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق نیز به آن اشاره شده، در جدول زیر آمده است:

بسیاری از شرکت‌ها امکان تولید درب با ابعاد سفارشی را دارند، اما این درب‌ها نیز باید فرآیند تأییدیه آتش‌نشانی را طی کنند.

یراق‌آلات مورد تایید آتش‌نشانی (دستگیره آنتی‌پنیک، جک آرام‌بند، لولا)

درب ضد حریق یک «مجموعه» (Assembly) است و یراق‌آلات آن به اندازه خود درب اهمیت دارند.

• دستگیره آنتی‌پنیک (Anti-panic): این دستگیره یک میله فشاری است که به افراد اجازه می‌دهد تنها با یک حرکت فشاری از درب خارج شوند. نصب آن برای تمام درب‌های واقع در مسیرهای فرار الزامی است.
• جک آرام‌بند (Door Closer): این مکانیزم باعث می‌شود درب پس از هر بار باز شدن، به صورت خودکار بسته شود (ویژگی «خود بسته‌شو»).
• نوار دودبند (Intumescent Seal): این نوار در هنگام حریق و با افزایش دما، پف کرده (منبسط می‌شود) و تمام درزها را مسدود می‌کند تا از عبور دود و گازهای سمی جلوگیری کند.
• لولاها: لولاها باید از جنس فولاد، از نوع بلبرینگی و دارای گواهی مقاومت در برابر حریق باشند.

محل نصب درب ضد حریق: کدام بخش‌های ساختمان به درب ضد حریق نیاز دارند؟

شناسایی محل نصب درب ضد حریق یکی از الزامات کلیدی در طراحی ایمنی ساختمان است.

در یک ساختمان مسکونی آپارتمانی، اصلی‌ترین محل نصب درب ضد حریق، درب ورودی به فضای پلکان فرار در تمام طبقات است. همچنین درب ورودی به موتورخانه و انباری‌های بزرگ نیز باید ضد حریق باشد.

در ساختمان‌های تجاری، اداری و بیمارستانی، محل نصب درب ضد حریق گسترده‌تر است:

• مکان‌های عمومی و الزامی: دوربند پلکان‌های خروج، ورودی لابی آسانسور، درب موتورخانه، اتاق‌های تأسیسات و انبارهای بزرگ.
• الزامات خاص بر اساس کاربری:
  • اداری و تجاری: علاوه بر موارد فوق، درب ورودی واحدها.
  • بیمارستان‌ها: تقریباً تمام درب‌ها (به جز اتاق‌های بیماران).
  • مدارس و مهدکودک‌ها: درب ورودی کلاس‌ها، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها.

پایبندی به این الزامات برای اجرای صحیح مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق حیاتی است.

جهت باز شدن درب ضد حریق: اصلی حیاتی در طراحی مسیر خروج ایمن

قانون طلایی برای جهت باز شدن درب ضد حریق این است: درب باید همیشه در جهت مسیر خروج (فرار) باز شود. منطق این قانون ساده است: در شرایط اضطراری و هجوم جمعیت، افراد درب را «هل» می‌دهند، نه اینکه آن را به سمت خود «بکشند».

با این حال، یک استثناء مهم در مورد جهت باز شدن درب ضد حریق در پلکان‌ها وجود دارد:

• در طبقات (از 1 به بالا): درب باید از سمت راهرو به داخل فضای پلکان باز شود.
• در طبقه همکف (تخلیه نهایی): درب باید از سمت فضای پلکان به سمت بیرون (لابی یا حیاط) باز شود.

این نکته بسیار حیاتی است زیرا جهت باز شدن درب ضد حریق بر طراحی معماری تأثیر مستقیم دارد. وقتی درب به داخل پاگرد پله باز می‌شود، نباید بیش از نصف عرض مفید پاگرد را مسدود کند. این یعنی معمار باید از ابتدا پاگرد را به اندازه‌ای بزرگ طراحی کند که هم فضای چرخش درب را داشته باشد و هم مسیر عبور افراد مسدود نشود.

مقایسه با استانداردهای جهانی: نگاهی به NFPA 80 و گواهینامه‌های معتبر

مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق در ایران، تا حد زیادی بر پایه اصول استانداردهای جهانی بنا شده است.

• استاندارد NFPA 80: این استاندارد که توسط انجمن ملی حفاظت از حریق آمریکا تدوین شده، «استاندارد طلایی» برای درب‌های ضد حریق در سطح جهان محسوب می‌شود. NFPA 80 کل چرخه عمر درب، شامل نصب، بازرسی، تست و نگهداری را پوشش می‌دهد.
• گواهینامه‌های معتبر: برچسب‌های UL (آمریکا)، FM (آمریکا) و BS EN (اروپا) از معتبرترین گواهینامه‌های تست حریق در جهان هستند. این گواهینامه‌ها نشان‌دهنده کیفیت و عملکرد تضمین‌شده محصول در سطح جهانی هستند و اطمینان بیشتری را برای خریدار فراهم می‌کنند.

چک‌لیست جامع بازرسی، تست و نگهداری دوره‌ای درب‌های ضد حریق

برای اطمینان از عملکرد صحیح و آمادگی برای بازرسی‌های رسمی، نگهداری دوره‌ای ضروری است. بر اساس استاندارد NFPA 80، تمام درب‌های ضد حریق باید حداقل سالی یکبار توسط یک فرد متخصص بازرسی شوند. چک‌لیست زیر که بر اساس این استاندارد تدوین شده، یک راهنمای کامل برای بازرسی است.

Export to Sheets

سوالات متداول (FAQ) در مورد مقررات ملی ساختمان و درب‌های ضد حریق

آیا نصب درب ضد حریق توسط نصاب ماهر الزامی است؟ بله، کاملاً الزامی است. نصب نادرست می‌تواند عملکرد درب را مختل کرده و گواهی آن را باطل نماید. شرکت‌های معتبر معمولاً گواهی نصب توسط نصاب مجاز را برای ارائه به آتش‌نشانی صادر می‌کنند.

حداقل مقاومت درب ضد حریق در تهران چقدر است؟ بر اساس آخرین ضوابط آتش‌نشانی تهران، حداقل مقاومت مورد نیاز برای درب‌های ضد حریق در اکثر کاربری‌ها ۹۰ دقیقه است.

آیا می‌توان روی درب ضد حریق آینه یا تزئینات نصب کرد؟ خیر، مطلقاً ممنوع است. هرگونه پوشش اضافی می‌تواند عملکرد درب را مختل کند و باعث شود درب به راحتی قابل تشخیص نباشد.

اگر درب ضد حریق قفل باشد، تکلیف چیست؟ درب‌های واقع در مسیر خروج باید همیشه از سمت داخل بدون نیاز به کلید باز شوند. قفل کردن این درب‌ها غیرقانونی و بسیار خطرناک است.

تفاوت درب ضد حریق و درب دودبند چیست؟ هردرب ضد حریق در مقررات ملی ساختمان، لزوماً دودبند هم هست (چون نوار دودبند دارد). اما هر درب دودبندی، لزوماً ضد حریق نیست. درب دودبند صرفاً برای جلوگیری از عبور دود سرد طراحی شده، در حالی که درب ضد حریق علاوه بر دود، باید برای مدت زمان مشخصی در برابر حرارت و شعله مستقیم نیز مقاومت کند. رعایت تمامی این نکات در چهارچوب مقررات ملی ساختمان درب ضد حریق الزامی است.